İzmir'in güneyi Afrika kökenli Türklerin yoğun olarak yaşadığı bölgelerimizden. Afro-Türklerin kadim bir geleneği olan Dana Bayramı 2008'den beri her Mayıs ayında İzmir şehir merkezi ile Bayındır, Torbalı gibi ilçelerde düzenleniyor. Aşağıda sunduğumuz yazıda, Ege Üniversitesi'nde sürdürdüğü etnomüzikoloji çalışmaları çerçevesinde Afro-Türklerin kökeni ve gelenekleriyle ilgili incelemelerde bulunmuş ve uluslararası kongrelerde sunum yapmış olan Şebnem Sençerman, bu renk, müzik ve dans içeren kutlamaların kültürel arka planını ve içeriğini anlatıyor. Boğaziçi Üniversitesi Mütercim Tercümanlık Bölümü mezunu ve kendisi de Egeli olan Şebnem, çalışma hayatını Ege Üniversitesi'nde sürdürüyor. Şebnem şu sıralar etnomüzikoloji alanında “Zurna Pratikleri ve Kültürel Kimlik” konulu doktora tezini bitirmek üzere. Daha fazla bilgi alışverişinde bulunmak isteyenler Şebnem'le [email protected] adresinden temasa geçebilir.
İzmir’e gelir, Çırpı, Yeniçiftlikköy, Hasköy gibi köylere giden bir dolmuşa binerseniz, şalvarlı beyaz yemenili, Ege şivesiyle konuşan tipik köylü kadınlarıyla yolculuk ediyor olmak sizi şaşırtmaz. Ancak, bu kadınların çoğunun ve kucaklarındaki sevimli çocukların kıvırcık mı kıvırcık saçları, cilt tonları, diğer fiziksel özellikleriyle Afrika kökenli olduklarını farkettiğinizde, hele köy ahalisinin neredeyse tamamının Afrika kökenlilerden oluştuğunu gördüğünüzde biraz şaşırabilirsiniz. Köy sakinlerinin Afrika’dan buraya nasıl geldiklerini, Afrika kültüründen Anadolu kültürüne neler taşındığını merak etmeye başlarsınız. Önce hiçbir fark göremezsiniz kültürlerinde. Dil, yaşayış biçimi, kılık kıyafet, her şey Egeli gibidir. Köy sakinleri sizinle kökenleri hakkında konuşmayı pek istemeyebilir. Ne de olsa anlatılacakların içinde kölelik tarihi, başka ailelere satılan eş veya kardeşlerden dolayı parçalanmış aileler, kısacası, iç açıcı olmayan yaşam öyküleri gizlidir. Kökenini reddedenlerle de karşılaşmanız olasıdır. Ama, yaşı sekseni aşmış bir ‘Afro-Türk’ teyzeyi ziyaret eder, onu, çocukluğuna dair bir sohbetin içine çekmeyi başarabilirseniz, size ‘ateşi tutmak’ gibi insanüstü güçleri olan ‘godya’ ninelerden ve godyaların her Mayıs ayında düzenlediği ‘Dana Bayramı’ndan söz edebilir.
Godyalar ve Eski Dana Bayramları
Dana Bayramı, tamamen asimile olmuş Afrika kökenli Türklerin kültürel mirasından geriye kalan en belirgin öğedir. Osmanlı döneminde 16. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar daha çok ev işlerinde, 19. yüzyıldan itibaren, başta pamuk tarlaları olmak üzere tarım arazilerinde çalıştırılan Afrikalı kölelere yılda bir gün bu bayrama katılmaları için izin verilir. Anadolu ve İstanbul’daki Afrikalı kölelerin doğal liderleri godyalar, ağ tipi gevşek bir örgütlenme yoluyla birlik ve dayanışmayı sağlamaya çalışırlar ve topluluğun belleği görevini görürler. En büyük katılımlı ortak kültürel olay olan Dana Bayramı godyalarca düzenlenir ve yönetilir. Siyahi kölelerden evlenen, ölen, doğan, çalıştığı evi değiştiren, değiştirmek isteyenler, godyalar tarafından bu bayram sırasında tespit edilir, akılda tutulur. Parçalanan aileler yılda bir kez de olsa bir araya gelir, farklı ailelere satılan akrabalar birbirlerini bu sayede bulabilirler. Ayrıca, yardıma muhtaç çocuk ve gidecek yeri olmayan azat edilmiş yaşlı kölelerin, hastaların bakımını da godyalar üstlenir.
Dana Bayramı öncesinde ve sırasında, godya tarafından kutsanmış, süslenmiş bir dana kapı kapı dolaştırılarak, godya için yiyecek, giyecek gibi armağanlar toplanır. Godya bunları yapacağı işlerde kullanacaktır. Şenlik sırasında godyaların dans edip transa geçtikleri, ateşi tutabildikleri, ateşte kızdırılmış tuğlalar üzerinde yürüyebildikleri söylenmektedir. Bayramın son günü ise çoğunlukla dana kesilir, hep birlikte bir ziyafete oturulur ve ‘doğa ana’ya şükranlar sunulur.
‘Arap Bayramı’ olarak da bilinen bu kutlamalar yazarların da ilgisini çekmiş, Reşat Nuri Güntekin Miskinler Tekkesi adlı yapıtında İzmir’in Temaşalık mahallesinde yaşayan Afrika kökenliler ve kutlamaları ile ilgili ayrıntılı betimlemelere yer vermiştir. Zaten İzmir’in Temaşalık ve Bayramyeri mahalleleri adlarını bu kutlamalardan almıştır. Osmanlı döneminde kutlanmasına izin verilen Dana Bayramı, 1924’te Tekke ve Zaviyelerin Kapatılması Kanunu'yla diğer bütün heterodoks dini törenler gibi yasaklanmıştır. Yasak olduğu halde İzmir’e bağlı Selçuk gibi küçük yerleşimlerde kutlanmaya bir süre daha devam etmiştir.
Yeniden Canlandırılan Dana Bayramı
Peki, Dana Bayramı bugün kutlanmakta mıdır? Evet! Uzun bir aradan sonra ilk kez 2007’de Afrikalılar Kültür, Dayanışma ve Yardımlaşma Derneği’nin kurucusu ve başkanı Mustafa Olpak, Ayvalık’tan Dalaman’a uzanan kıyı şeridinde yoğunlaşan Afrika kökenli aileleri, izini kaybettiklerini akrabalarını bulmaları, birlik olmaları için bir araya getirmeye çalışmıştır.
2008’de ise ilk kez Kültür Bakanlığı’nın da desteğiyle dernek tarafından üç gün süren bir “Dana Bayramı” etkinliği düzenlendi. Etkinlik, Western Kentucky Üniversitesi’nde “Köle Yolları” projesinde görev alan Afro-Amerikalı biliminsanları, dansçı ve müzisyenler, Ege Üniversitesi Konservatuarı'nda etnomüzikoloji, halkbilimi gibi alanlarda çalışan biliminsanları ve lisansüstü öğrencileri, Tarih Vakfı’nın “Sessiz Bir Geçmişten Sesler” adlı sözlü tarih projesini yürütenlerin de katılımıyla gerçekleşti. İlk gün Ege Üniversitesi’nde fotoğraf sergisi, paneller, Western Kentucky üniversitesinin hazırladığı dans ve müzik performanslarına yer verildi; ikinci gün, İzmir dışından ve yurtdışından gelen katılımcılarla birlikte Afro-Türk köylerinden Hasköy ziyaret edildi. Köy evlerinden birinin avlusunda Afrika kökenli müzik ve dans gösterileri yapıldı. Yaşını başını almış Afro-Türk teyzeler, kendi renklerinden olan bu “yabancı turistlerin” yaptığı müzik ve dansı biraz yadırgasalar ve “getirelim bir dümbelek bizim havaları çalsınlar gari!” deseler de, olan biteni neşeyle, ilgiyle izlediler. Köklerini arayan, merak eden gençler ise kullanılan Afrika çalgılarını çalmaya, renkli kıyafetlerle yapılan danslara eşlik etmeye çalıştılar. Afro-Türk köy sakinleri ve Afro-Amerikalı misafirler çabucak kaynaştı. Çeviriyle, işaret diliyle de olsa sohbetler, şakalaşmalar eksik olmadı ve elbette bol bol birlikte fotoğraf çekildi. Üçüncü gün ise, yine Türkiye ve Afrika kökenli müzik ve danslarla şenlenen ve katılımcıların hep beraber dansıyla sonlanan bir piknik yapıldı. Piknikte Afrika kökenli olduğu için şenliğe katılan Melis Sökmen de küçük bir konser verdi.
Godyalar Yerine Dernekleşme
Anlaşılacağı üzere, Dana Bayramı bugün artık mistik işlevini yitirmiştir. Transa geçen bir godya, bir araya gelen godyaların insanüstü güçlerini gösterdikleri ayinler, Afrika Yoruba kültünün izlerini taşıyan, süslü dana gezdirme gibi uygulamalar eskide kalmıştır. Godyaların yaptığı işi dernek üstlenmiştir. Dana Bayramı, ayrı düşmüş aile bireylerini, yitirilen akrabaları bulmak, birlik, beraberlik ve dayanışmayı desteklemek gibi eski işlevlerini sürdürmektedir. Ama yeni işlevler de üstlenmiştir. Ortak belleği canlandırmak, yeni ortak deneyimler yaratarak birliği korumak, “Afro-Türk” kimliğini yapılandırmak yoluyla, aslında dezavantajlı bir topluluk sayılabilecek olan Afro-Türklerin psikolojik ve toplumsal güçlenmelerine katkı sağlamak gibi hedeflere ulaşılmasında önemli bir rol oynamaktadır. 2008’den beri her Mayıs ayında artan bir katılımla düzenlenen Dana Bayramı'na Bayındır da pek çok kez evsahipliği yapmıştır. Bayram 2013’te ilk kez kısmen İstanbul’a da taşmıştır. Afrika ülkelerinin elçilik temsilcilerinin, Afrikalı işadamlarının, çalışanların, öğrencilerin de katıldığı şenlik, yurtiçinde ve dışında, toplumsal bir olgu olarak akademik dünyanın, sivil toplum örgütlerinin ve medyanın ilgisini giderek daha çok çekmektedir. Afrika’dan gelip İstanbul’da çalışan dans ve müzik eğitmenleri, çeşitli müzik ve kültür dernekleri de gösterileriyle kutlamalara destek vermekte, katılım arttıkça etkinlikler renklenmektedir. Mayıs 2014’te yapılan şenliğe Afrika müzikleri, dansları, yemekleri, takı ve giysi atölyeleri de eklenmiştir.
2008’den beri Dana Bayramı’na katılan biri olarak, önümüzdeki Dana Bayramı’nı kaçırmayın, fotoğraf makinenizi, kameranızı alın gelin derim.
Ayrıntılı bilgi için Afrotürkler-Afroturkish Facebook sayfasından duyuruları takip edebilir, Dana Bayramı videolarını izleyebilirsiniz.
